Invloedrijk architect Herman Hertzberger

‘Een groot verhaal over een actueel onderwerp dat in een katern over wonen past.’

Als je dit een beetje losjes opvat dan kan je best schrijven over een architect die zijn grootste werk in de jaren ’70 heeft gemaakt. Werk dat vooral bestond uit kantoorgebouwen. Oké  hij heeft in de jaren ’60 een studentenflat ontworpen. Technisch gezien voldoe ik aan de opdracht want hij is ook nog eens binnenkort jarig. Hoera!

Lees in dit achtergrond verhaal over de ontwerper van onder andere Muziekcentrum Vredenburg in Utrecht en zijn grootste triomf, het Centraal Beheer gebouw in Apeldoorn. Herman Hertzberger.

Architect Herman Hertzberger wordt 6 juli tachtig jaar. De Nederlander heeft veel aanzien over de hele wereld en won vele prijsvragen met zijn architectenbureau. Ook ontving hij menig erelidmaatschap en bekleedde een eredoctoraat te Genève. Het structuralisme, als tegenhanger van het functionalisme,  speelt een grote rol in zijn werk. Aan de hand van een aantal van zijn belangrijkste werken nemen wij zijn loopbaan door. Van het Amsterdamse studentenhuis de Weesperflat in 1966  via het Muziekcentrum Vredenburg in Utrecht tot aan NHL Hogeschool te Leeuwarden in 2010.

Weesperflat

Hertzberger zette in 1960 zijn eigen architectenbureau, Architectenstudio HH, op. Een jaar eerder begon hij zijn eerste grote klus, studentenhuisvesting aan de Weesperstraat. Er heerste begin jaren zestig namelijk een groot tekort aan woonruimte voor studenten. Hertzberger was in die tijd hevig geïnspireerd geraakt door Le Corbusier en in het bijzonder Unité d’Habitation. Dit is een wooncomplex in het zuiden van Marseille.

Hertzberger was toen al een architect die zich meer bezig hield met de manier van leven dan met puur de esthetische kant. In een interview met architectuurcriticus van het NRC, Bernard Hulsman, zegt hij hierover: “Heel belangrijk is dat er op de vierde verdieping (van de Weesperflat), op de hoogte van de bebouwing van de oude stad, een open ruimte zit, om te voorkomen dat het een te massief gebouw wordt. Misschien is het toch nog een tikkeltje te hard en te kolossaal uitgevallen.”

In 1966 was de flat af en twee jaar later won het de Architectuurprijs Amsterdam. Toch zijn er onderdelen van het gebouw in de loop der jaren geweld aangedaan. Wederom in het NRC: “In grote lijnen is de studentenflat nog intact. Daar ben ik trots op, want veel andere studentenflats uit die tijd zijn afgebroken. (…) “Maar allerlei kleine toevoegingen, die ik met veel liefde heb ontworpen, zijn verdwenen. Laat ik me tot twee dingen beperken. De romantische hoeken en nisjes in de ruimte waar eens de mensa was, zijn weg. En de kooknissen in de studentenkamers bestaan ook niet meer.”

Centraal Beheer

Misschien wel internationaal zijn bekendste werk is het kantoorgebouw van Centraal Beheer in Apeldoorn dat werd gerealiseerd in 1972. Bij de eerste oogopslag lijkt het wel een tekening van M.C. Escher. Het gebouw, ook wel de apenrots genoemd, bestaat in totaal uit 56 kubusvormige elementen. Deze zijn allemaal open, op de vergaderruimtes na. Het doel van Hertzberger was om gezamenlijkheid te creëren.

In februari 2012 krijgt Hertzberger de Royal Gold Medal, een prestigieuze prijs, overhandigd van het RIBA (Royal Institute of British Architecture). Voor deze prijs houdt hij een lezing en daarin heeft hij het ook over het Centraal Beheer gebouw. “Het gebouw bestaat uit losse eilandjes, maar door de manier waarop ze gesitueerd zijn krijgen mensen het gevoel dat ze met zijn allen samen zijn in een grote ruimte.”

Muziekcentrum Vredenburg

Een van zijn meest controversiële werken is Muziekcentrum Vredenburg in Utrecht. Zijn plannen voor laagbouw in plaats van hoogbouw druiste in tegen het bestemmingsplan. Door acties van inwoners, onder aanvoering van Marcel van Dam, stemde de gemeente uiteindelijk schoorvoetend in met het ontwerp. De realisatie vond plaats in 1979.

Het opmerkelijke aan het Muziekcentrum was de laagdrempeligheid. Hertzberger tijdens de uitreiking van de Royal Gold Medal: “Ik heb een gebouw als dat toegankelijker gemaakt voor het publiek. Iets dat niet was gelukt door het verlagen van de prijzen van de kaartjes bereikten wij door het een onderdeel te maken van het winkelcentrum (Hoog Catharijne).”

Als onderdeel van grootschalige stadsvernieuwing door de gemeente Utrecht werd besloten dat Vredenburg drastisch aangepakt moest worden.  Alleen de grote zaal mocht blijven. In het eerder genoemde interview in het NRC  is Hertzberger mild over de beslissing. “Ik beschouw de verbouwing van Vredenburg als het snoeien van een struik. Dat is soms nodig om het opnieuw te laten uitbotten tot iets moois.” In 2007 is het Muziekcentrum gesloopt. Hertzberger kreeg zelf de opdracht om het nieuwe gebouw te ontwerpen.

Apolloscholen en Montessori College

Hertzberger raakte in de loop der jaren gespecialiseerd in scholen. De twee belangrijkste onderdelen zijn het gebrek aan gangen en de spaarzame lokalen. De twee Apolloscholen in Amsterdam werden gerealiseerd tussen 1980 en 1983. De twee scholen waren tevens een breuk met het structuralisme, de stroming die zijn werk decennialang kenmerkte.

In gesprek met het NRC zegt hij over de stijlbreuk: “Een beetje wel, ja. De scholen staan in een chique buurt en misschien heb ik er daarom wel een soort grote villa’s van gemaakt. De criticus Hans van Dijk heeft ze vergeleken met de villa’s van Palladio.”

Het Montessori College Oost in Amsterdam opende haar deuren in 1999. Over dit ontwerp is Hertzberger in zijn eerder genoemde lezing duidelijk. “We hebben het gebouw open gebouwd. Ik haat gangen.” Hij vervolgt: “Dit beroep is een gevecht tegen gangen. Een manier om dat te doen is om de boel open te laten. De brandweer is daar niet blij mee. Daarom hebben we galerijen aan de buitenkant gemaakt zodat mensen niet belemmerd worden als ze naar buiten willen.”

NHL Hogeschool

Zijn tot nu toe laatste grote project is  de NHL Hogeschool te Leeuwarden. De Hogeschool zat verlegen om meer plek. Weer komt hier de door Hertzberger zo geliefde laagbouw terug. Hij zegt hierover in 2012: “Ik ga er vanuit dat de concurrentie aan hoogbouw dacht. Dat is niet goed want dan concentreer je teveel mensen op een plek en onderbreek je de natuurlijke stroming.”

Volgens Hertzberger was er maar een manier om het verstoren van deze natuurlijk stroming te voorkomen. “In onze ogen was er maar een manier en dat is een gebouw om het bestaande gebouw heen bouwen zodat je alle kanten op kan. We hebben het op stelten gebouwd zodat het oude gebouw zichtbaar blijft.”

Herman Hertzberger viert 1 juli zijn verjaardag met een lezing in het NAi (Nederlands Architectuur Instituut). Een toonaangevend onderwerp zal het ontwerpen van scholen zijn, een terugkerend thema in de loopbaan van een toonaangevende architect.